مقدمه:
آیین ارزشی اربعین به عنوان یکی از آداب اجتماعی اسلامی، ظرفیت بالایی در بخش فرهنگی دارد که فراتر از ظرفیت موجود در عرصه زیارت مشاهد مشرفه است.

ظرفیت های فرهنگی اربعین می تواند در بخشهای مختلف فرهنگی مانند برنامه های نمایشی و سینمایی، هنرهای تجسمی، کتاب و مطبوعات، اسباب بازی و سایر محصولات فرهنگی سوژه سیاستگذاران، برنامه ریزان و فعالان عرصه فرهنگ باشد.

ظرفیت های فرهنگی اربعین
آداب و رسوم دینی در فرهنگ اسلامی، هرچه ابعاد اجتماعی پررنگتری داشته باشند، ظرفیت فرهنگی بیشتری دارند.
نماز جماعت و حضور در مساجد، یکی از بسترهای فرهنگی در ابعاد محلی در تمام شهرها است که بسیاری از فعالیت های فرهنگی در قالب آن توسط نیروهای مؤمن و فعال مسجدی سامان می یابد.

نماز جمعه که در روایات اسلامی به شدت بر آن تأکید شده، دیگر بستر فرهنگی در سطح یک شهر است که جنبه اجتماعی بالایی دارد و به تعبیر رهبر معظم انقلاب، قلب فرهنگی شهر است.

زیرا می تواند با اشراف امام جمعه، سمت و سوی اقدامات فرهنگی را تعیین کرده و چالش ها و ضعف های فرهنگی شهر را رصد نماید.
 زیارت معصومین به عنوان یکی از هنجارهای پرارزش در فرهنگ اسلامی و خصوصاً شیعی شناخته می گردد. مفهوم زیارت می تواند بعد معنوی انفرادی داشته باشد و یک رفتار ارزشمند فردی تلقی گردد.

اما از آنجا که مشاهد مشرفه معصومان، قرارگاه محبان اهل بیت(علیهم السلام) و میعادگاه جمع کثیری از پیروان اهل بیت(علیهم السلام) است، جنبه اجتماعی پیدا کرده و می تواند بستر ارزشمندی در برنامه های فرهنگی باشد.

امروزه در ایران اسلامی حرم مطهر امام رضا (ع) و زیارتگاه غالب امامزادگان در سراسر کشور، نقش فرهنگی خود را در سطح خاص بروز می دهند و باعث تقویت فضای فرهنگی هر منطقه و شهر می گردند.
 
اما اربعین که قرار سالیانه محبان اهل بیت(علیهم السلام) از سراسر جهان در زیارت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) است، ظرفیت فرهنگی بالاتری از تمام موارد مذکور دارد.

زیرا در درجه نخست حجم جمعیتی بالاتری را به خود اختصاص داده و میلیون ها نفر در آن شرکت دارند.
ثانیاً تنوع جمعیتی در آن بسیار متنوع بوده و در شرایطی همسان ملیت ها و اقوام مختلف در آن حضور دارند.

نکته سوم آن که نهادها و گروه های مختلف مردمی و دولتی در آن حضور داشته و هرکدام به نحوی در آن به ایفای نقش و یا ارائه خدمات می پردازند.
 
ظرفیت های فرهنگی اربعین در حرم ها و بقاع متبرکه
در بررسی اجمالی آنچه از این حرکت بی نظیر در بعد فرهنگی می توان انتظار داشت، نکات متعددی قابل طرح است.
بخشی از ظرفیت فرهنگی اربعین، همان ظرفیتی است که سازمان های مربوطه در حرم ها و بقاع متبرکه بدان توجه دارند.

1.برگزاری جلسات و سخنرانی های مذهبی.
2.برگزاری محافل معرفت افزایی، حلقه های معرفتی.
3.حضور متخصصان و مشاوران دینی جهت پاسخگویی به پرسش های دینی زائران.
4.عرضه محصولات فرهنگی اعم از کتاب و نرم افزار و اسباب بازی و سایر اقدامات فرهنگی رایج،

همگی بخشی از ظرفیت راهپیمایی اربعین هم هست که در فضای موکب های موجود در مسیر راهپیمایی اربعین وجود دارد و اثرات مثبت خود را دارا است.
اما به نظر می رسد غیر از این، سایر قالب های فرهنگی نیز می تواند در این برنامه جانمایی شده و از کارکرد آن ها هم در این حرکت استفاده نمود که به اجمال از نظر خواهد گذشت:
 

1 . برنامه های نمایشی و سینمایی

یکی از عرصه های اثرگذار فرهنگی که امروزه در همه جوامع خواهان دارد و در میان عموم مردم، نفوذ بسیاری دارد، مقوله هنرهای نمایشی است.
برنامه های نمایشی یکی از رایج ترین ابزارهای فرهنگ سازی است که می تواند در اربعین هم نقش خود را به صورت ارزشی ایفا کند.

در سال های اخیر گروه های مختلف هنری، اقدام به برگزاری نمایش های آیینی در موکب های مستقر در مسیر پیاده روی اربعین نموده و زائران زیادی را جذب نمایش های خود با موضوعات عاشورایی نموده اند.

برخی از این نمایش ها قالبی همسان با آیین تعزیه خوانی داشته اند و با تفاوت های جزئی اجرایی شده اند.
 اما آن چه در ظرفیت فرهنگی اربعین از هنرهای نمایشی توقع می­رود، فراتر از وضعیت موجود است.

رویداد جهانی اربعین و پیام های ارزشی آن نباید در بعد درونی باقی بماند. در حالی که وضعیت برنامه های نمایشی در شرایط فعلی فقط تغذیه محدود زائران اربعین است.

بایستی این هنر بعد بیرونی این رویداد را نیز تغذیه نموده و از طریق هنرهای نمایشی، پیام اربعین به جهانیان مخابره شود.
در جمهوری اسلامی تا کنون هیچ فیلم نامه ای با محوریت موضوع اربعین نه در سینما و نه در تلویزیون با رویکرد فرهنگ اربعین ارائه نگردیده است.در سینما که فقر محتوای عاشورایی از صدا و سیما هم بیشتر است.

آن چه از هنرمندان جامعه شیعی و متولیان فرهنگی کشور انتظار می رود این است که در کمترین توجه به این رویداد عظیم، لااقل سالی یک فیلمنامه در میان انبوه سوژه های موجود در اربعین کار شده و به عنوان یک سریال تلویزیونی یا فیلم سینمایی با کیفیت استاندارد جهانی تولید گردد.

اگر چنین رویکردی در میان فیلم سازان ایران اسلامی اتخاذ شود، بخشی از معضل قدیمی فقدان و ضعف «قصه» در آثار نمایشی مرتفع می گردد و از سوژه های تکراری و نخ نما فاصله گرفته می شود.
این موضوع وقتی اهمیت بیشتری پیدا می کند که قصه های نمایشی، با رویکرد بین المللی کار شده و قابلیت عرضه در سایر کشورهای اسلامی نیز داشته باشد.

2 . هنرهای تجسمی

دیگر ظرفیت فرهنگی در اربعین، بهره مندی از قالب هنرهای تجسمی است که می تواند در نوع خود اثرگذار باشد.
امروزه در سراسر عالم ناظر به موضوعاتی که در یک فرهنگ ارزشمند قلمداد می شوند، از قالب هنر در صنایع دستی و مصنوعات تولید شده در این بخش استفاده شده و حتی مسابقات و جشنواره های متنوعی پیرامون آن برگزار می گردد.

ظرفیت فرهنگی بالای اربعین می تواند متولیان امر را در این عرصه نیز به فعالیت کشانده و با تامین فضای بروز نقش هنرمندان این بخش، از این طریق نیز پیام اربعین و معارف عاشورایی را به مخاطبان این قشر منتقل سازند.

سال گذشته در راهپیمایی اربعین شاهد بودم که یکی از موکب های ایرانی مستقر در مسیر پیاده روی، با استفاده از قالب ها و کلیشه های هنری منقوش به مضامین مذهبی و رنگ مخصوص، لباس ها،کیف ها، چادرها و سایر لوازم زائران را در مدت زمانی کوتاه، به طرحی هنری مزین نموده و از این طریق نقش فرهنگی خود را به نمایش می گذارد.

این یک جلوه ساده و جذاب از نقشی است که هنر می تواند در بعد فرهنگی اربعین داشته باشد. علاوه بر این نقاشی، گرافیک و حتی هنر فاخر مینیاتور، همگی بسترهای جذابی هستند که هنوز جای خود را در بعد فرهنگی اربعین نیافته اند و نیازمند توجه بیشتر سازمانی و مردمی هستند.
 

3 . کتاب و مطبوعات

می دانیم کتاب، تنها فراورده فرهنگی است که هیچ موضوع دیگری نمی تواند جایگزین آن باشد. هرچه که علم و صنعت پیشرفت می کند و ابزارهای جدیدتری برای انتقال اطلاعات در اختیار بشر قرار می گیرد.
اما همچنان کتاب، مسئله ای است که نیاز فرهنگی و معرفتی ملت ها بدان به روشنی احساس می شود.

اگر جای کتاب در سبد مصرفی خانواده ها، در شرایط مختلف اقتصادی محفوظ نماند، تبعات منفی آن در بخش های گوناگون سبک زندگی در عرصه خانوادگی و اجتماعی ظاهر خواهد شد. زیرا کمبود مطالعه، قطعاً فقر فرهنگی جوامع را به دنبال دارد.
 
اینک که اربعین در میان کشورهای اسلامی تا حد زیادی رواج یافته و روز به روز هم به حرارت و شور آن افزوده می شود، متولیان حوزه نشر می توانند خوراک فکری و فرهنگی جوامع اسلامی در این بخش را مد نظر قرار داده و با تشویق مولفان و نویسندگان به تولید آثار مکتوب در این زمینه، مروج معارف حسینی باشند.
از سوی دیگر در شرایطی که امروزه پول های نفت (در برخی کشورهای به ظاهر اسلامی) برای نوشتن کتاب ضد شیعه مصرف می شود[1].

بایستی با توجه هرچه بیشتر به معارف ناب شیعی از جمله اربعین، با آن جریان های شیطانی مبارزه شده و محتوای متنوعی در زبان های مختلف چه در قالب رمان، چه در قالب شعر و متن ادبی و چه در قالب های دیگر به مخاطبان داخلی و خارجی عرضه گردد.
 

4 . اسباب بازی و سایر محصولات فرهنگی

مسئله مهمی که در ظرفیت فرهنگی تا کنون مغفول مانده این است که طیف وسیعی از زائران حسینی در راهپیمایی اربعین را نونهالان، نوجوانان و جوانانی تشکیل می دهند که به شوق زیارت سیدالشهدا(علیه السلام) همراه با خانواده های خود در این مسیر گام نهاده و نیازمند تغذیه روحی و فکری هستند.

قطعاً کودکان و نوجوانانی که در سن رشد بوده و شخصیت و منش آن ها در حال شکل گیری است، بیش از سایر اقشار نیازمند برنامه ریزی فرهنگی هستند.

هم چنان که تا کنون، اسباب بازی به عنوان یکی از ابزارهای رشد فکری کودک در موضوعات مختلف عرضه گردیده، اربعین موضوع بسیار قابل توجهی جهت تولید و ارائه بازی های ساده و پیچیده برای این قشر در سنین مختلف است.

از پازل و جورچین گرفته تا عروسک و بازی های فکری و تیمی متنوعی که بایستی طراحان بازی بدان توجه نموده و پیاده روی اربعین، شخصیت های عاشورایی و سبک زندگی حسینی را سوژه ارائه اسباب بازی برای جامعه هدف قرار دهند.
 
این در حالی است که بسیاری از اسباب بازی های موجود در بازار کشورهای اسلامی، واردات فرهنگ بیگانه بوده و دور از فرهنگ اصیل اسلامی هستند و در واقع سوغات فرهنگ غربی محسوب می شوند.

این محصولات، منهای آن که بخش زیادی از وقت کودک را به خود اختصاص می دهند، نوع خاصی از سبک زندگی را ترویج نموده که باعث آسیب های جدی به پرورش و تربیت قشر آینده ساز جوامع اسلامی می گردد. 

5-بعد ظرفیت تربیتی راه‌پیمایی اربعین
از بعد تربیتیِ راه‌پیمایی اربعین نیز نباید غافل شد که یکی از مهم‌ترین آثار و نتایج این مراسم دینی است.

در واقع کسی که عزم زیارت اربعین می‌کند، وارد سبک زندگی جدیدی می‌شود که تمام اعمال، رفتار‌ها و گفتار‌های او تحت تأثیر توجه به حضرت سیدالشهدا (ع) قرار گرفته و بر این محور تنظیم می‌شود تا زیارت اربعین به درستی شکل بگیرد.

در حقیقت در این مدت تمام انگیزه‌های انسان، حسینی می‌شود. طبیعتاً در این مسیر با سختی‌هایی نیز مواجه می‌شود، اما این سختی‌ها برای زائر و عاشق امام حسین (ع)، شیرین و از جهاتی سازنده است.

در کنار ظرفیت‌های بی‌نظیر اربعین در بعد اجتماعی (مانند تولید سرمایه اجتماعی، تقویت فرهنگ جامعه‌پذیری، همبستگی اجتماعی فراملی و فرامذهبی، افزایش آگاهی اجتماعی، افزایش تعاون و امداد‌رسانی و...).
و در بعد سیاسی (شامل تولید قدرت نرم برای امت اسلامی در معادلات جهانی، اتحاد و یکپارچگی امت، اعلان برائت از معاندین، تظاهرات نمادین عمومی و...).

در بعد فرهنگی نیز دارای وجوه قابل توجهی است که تاثیرگذاری بر افکار عمومی، توسعه شبکه ارتباطی، انتقال اطلاعات و دانش، فراگیری و جامعیت از آن جمله‌اند.
در این میان، نکته مهم دیگر توجه به دیپلماسی فرهنگی زیارت اربعین است که عبارتست از استفاده از عناصر فرهنگی در ارائه تصویر صحیح از این زیارت به مردم.

6-ظرفیت اربعین در شکل گیری سبک زندگی اسلامی و محصولات تمدنی
کارکرد تمدنی دیگر اربعین شکل دهی سبک زندگی اسلامی و نزدیک کردن فرهنگ‌های مختلف به فرهنگ اصیل اسلامی می‌باشد. اربعین می‌تواند مؤثرترین عامل مبادله فرهنگی و فکری و محلّی برای طرح سبک زندگی و فرهنگ اصیل اسلامی، در همه زمینه‌های زندگی باشد.

نمایندگان و رهبران مذاهب اسلامی باید با استفاده از این فرصت، آثار، اخبار و سیره پیامبرخدا را در زمینه‌های مختلف اعتقادی، سیاسی، اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی بازگوکنند.

رسوخ سبک زندگی غربی در جهان اسلام و بیگانه شدن از سیره نبوی از موانع جدّی بر سر راه تحقق امت اسلامی می‌باشد.
از مشخصه‌های بارز هر امتی تحقق سبک زندگی می‌باشد و اسلام به عنوان دینی جامع خود منادی سبک زندگی خاص خود می‌باشد.

ظرفیت اربعین برای انتقال معارف علمی، مطالعات میان فرهنگی، مطالعات جامعه شناختی و روان شناختی، بهره برداری در زیمنه‌های اقتصادی امت اسلامی، هم افزایی‌های دیپلماتیک در عرصه علم مطالعات بین الملل و…

نتیجه:
علاوه بر استعداد‌ها و ظرفیت های فرهنگی اربعین و تاثیر چشمگیر زیارت اربعین در مقیاس منطقه‌ای و جهانی، در سطح ملی و از حیث فرهنگ عمومی مردم، می‌توان تقویت نحوه مواجهه با تکثر فرهنگی  اربعین را به عنوان زیر بنای و ساختاری جهت فرهنگ عمومی در نظر داشته باشیم.

ظرفیت عظیم اربعین بستری برای جهت دهی هنر و ابزارهای مختلف فرهنگی است و اگر از این قابلیت های فرهنگی استفاده شود یقینا دایره مخاطبان این حرکت جهانی روز به روز افزاییش پیدا خواهد کرد.

پی‌نوشت:
[1] . بیانات مقام معظم رهبری، 19 / 7 / 1368

منبع:
http://shamsa.ir/news/shamsa/3203-1393-11-16-10-32-34
https://www.iribnews.ir/fa/news/3231102
*این مقاله در تاریخ 1401/6/20 بروز رسانی شده است